Rewolucja cyfrowa stała się kluczowym wyzwaniem dla przedsiębiorstw w całej Europie. Zwłaszcza teraz, gdy uczymy się żyć i pracować w nowej rzeczywistości pandemii COVID-19, swobodne poruszanie się w cyfrowym świecie ułatwia komunikację i działalność firm. Nowoczesne technologie wpłynęły przede wszystkim na świat pracy. Mimo że przywykliśmy do myślenia o innowacjach technologicznych jako o procesie zastępowania monotonnych i powtarzalnych zadań przez maszyny, ostatnie przełomowe zmiany znacznie rozszerzyły rolę technologii w obszarze zatrudnienia.
Również dla przedsiębiorstw ekonomii społecznej kwestia cyfryzacji stała się kluczowa. Zmiany, które za sobą pociąga, stanowią nowe wyzwania, z którymi należy się zmierzyć, takie jak utrata miejsc pracy z powodu automatyzacji usług.
Jednak rewolucja cyfrowa to przede wszystkim możliwości. Nowe technologie umożliwiają szybszą wymianę najlepszych praktyk i oferują narzędzia wspierające wartości ekonomii społecznej. Dzięki nowym modelom opartym na współpracy, jedności i gospodarce w obiegu zamkniętym, podmioty ekonomii społecznej mogłyby mieć decydujący wpływ na cały sektor, gdyby podjęły próbę digitalizacji swoich usług.
Czy przedsiębiorstwom społecznym uda się sprostać tej próbie?
Diesis Network, międzynarodowa organizacja wspierająca rozwój ekonomii społecznej, przedsiębiorczość społeczną i innowacje społeczne w Europie, rozpoczęła badania SEEDING. Jest to pierwszy w Europie projekt badający, w jaki sposób przedsiębiorstwa ekonomii społecznej i organizacje ich pracodawców radzą sobie z wpływem na zatrudnienie i warunki pracy.
Diesis jest jedną z największych sieci w UE specjalizującą się we wspieraniu ekonomii społecznej i rozwoju przedsiębiorstw społecznych. Obejmuje 20 krajów i zrzesza ponad 80 tys. organizacji oraz niemal 1,5 mln pracowników. Jest także członkiem CECOP, europejskiej konfederacji spółdzielni przemysłowych i usługowych. DIESIS zapewnia również wiedzę specjalistyczną Sieci Tematycznej Ekonomii Społecznej EFS, która pomaga państwom członkowskim w zakresie transnarodowych aspektów EFS. Sieć Diesis bierze udział w Europejskim Forum Migracyjnym, organizowanym przez Komisję Europejską i Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny i będącym platformą dialogu między społeczeństwem obywatelskim a instytucjami europejskimi w kwestiach związanych z migracją, azylem i integracją obywateli państw trzecich.
Celem projektu jest pomoc w zrozumieniu, w jaki sposób ekonomia społeczna może przyczynić się do przedstawienia perspektywy wpływu cyfryzacji na zatrudnienie i stosunki pracy. Jak wykorzystywane są potencjalne korzyści płynące z cyfryzacji produkcji przy jednoczesnym zapobieganiu jej negatywnemu wpływowi na zatrudnienie i warunki pracy lub zarządzaniu tym wpływem. Projekt ma pomóc znaleźć odpowiedź na pytanie, jak przebiega wdrażanie zasad zapisanych w europejskim filarze praw socjalnych, zwłaszcza w zakresie bezpieczeństwa pracy i zdolności przystosowawczych, godziwych wynagrodzeń i godziwych warunków pracy. Raport zawiera studium przypadków praktyk dotyczących wpływu cyfryzacji na zatrudnienie, wdrażanych przez menedżerów, organizacje pracodawców lub partnerów społecznych. SEEDING opiera się na działaniach partnerów z siedmiu krajów – Włoch, Irlandii, Niemiec, Francji, Polski, Słowenii i Hiszpanii. Oznacza to dogłębną wtórną analizę wyzwań, które stawia cyfryzacja, zarówno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia. Badacze skupili się na następujących aspektach:
– cyfryzacja i kluczowe polityki UE,
– trendy i debaty z naciskiem na automatyzację pracy oraz wzrost pracy opartej na platformach internetowych,
– przyjęte technologie,
– wpływy obszarów geograficznych,
– najbardziej dotknięte sektory i zawody,
– różnice w modelu własności lub wielkości przedsiębiorstw,
– różnice w wieku i płci pracowników.
Definicja przedsiębiorstw ekonomii społecznej w siedmiu krajach objętych badaniem i ich specyfika pod względem celów społecznych i modelu zarządzania jest zgodna z ustawodawstwem i praktyką. Badacze brali pod uwagę strukturę stosunków pracy i sposób, w jaki odnosi się ona do ekonomii społecznej, czyli obecność określonych organizacji pracodawców reprezentujących przedsiębiorstwa społeczne, jak również istnienie określonych układów zbiorowych lub przepisów dotyczących ekonomii społecznej.
Z badań wynika, że dla niektórych sektorów i zawodów digitalizacja stanowi zagrożenie i wyzwanie. Zawody zagrożone zastąpieniem człowieka przez algorytmy i maszyny to ryzyko międzynarodowe. Z danych wynika, że aż 50% ludzkiej pracy może w przyszłości zostać zautomatyzowane. Największe ryzyko występuje w sektorach stanowisk pracy wymagających miękkich kwalifikacji i umiejętności. Przykładem może być tłumaczenie treści na języki obce, projektowanie stron internetowych i treści. Mniejsze ryzyko występuje wśród sektorów zawodowych oraz zawodów kreatywnych i artystycznych.
Wraz z rozwojem cyfryzacji niepokojąco wzrasta ryzyko monitoringu i analizy usług zapisanych w chmurze. Ryzykiem jest pozyskiwanie wciąż nowych i bardziej osobistych danych o pracownikach, ale też o klientach.
Nowością w życiu cyfrowym, wynikającą z konieczności przystosowania pracy do warunków, które wymusiła pandemia COVID-19, jest praca zdalna. Odbiór tej formy pracy nie jest jednoznaczny. Z jednej strony pracownicy są zadowoleni, że nie muszą tracić czasu na dojazdy do miejsca pracy, czas i styl pracy stał się luźniejszy, a oni sami zyskali większy wpływ na to, kiedy i co robią. Z drugiej strony tym, co martwi badaczy, jest zatarcie granic między życiem osobistym i rodzinnym a czasem pracy. W praktyce wiele osób pracuje niemal całą dobę, przeplatając pracę obowiązkami rodzicielskimi i domowymi. Zdarza się, że w związku z tym pracodawcy nadużywają czasu pracowników. Praktykują komunikację mailową czy telefoniczną w różnych godzinach, także wieczornych, bagatelizują efekty i wydajność pracy zdalnej. Trudno powiedzieć, czy gdy sytuacja wróci do normalności, uda się nam znowu jasno ustalić granice. Pandemia spopularyzowała także model pracy oparty na współpracy z outsourcingiem, czyli zewnętrznymi podwykonawcami. Często osoby te pracują na umowach śmieciowych, na własny rachunek, nie mogąc liczyć na żadną pomoc socjalną. Cyfryzacja ułatwia także zwolnienie pracowników oraz osłabia moc działania ewentualnych związków zawodowych.
Jest jeszcze kolejny aspekt: badania pokazują, że cyfrowa pomoc znacznie ułatwia działalność spółdzielni i przedsiębiorstw. To pozwala na optymalizację działań, planowanie na przyszłość wydajnych ruchów oraz zwiększa komunikację i feedback, czyli komentarz zwrotny odbiorcy. Narzędzia cyfrowe umożliwiają także łatwiejszą komunikację między pracodawcą a pracownikami oraz zachęcają do integracji pracowniczej.
Na marcowym spotkaniu przedstawicieli Diesis Network z przedstawicielami organizacji pozarządowych oraz przedsiębiorców społecznych prezentowano przykłady ze Słowenii i Polski.
Słowenia – dobre praktyki
– Cyfryzację wśród przedsiębiorstw ekonomii społecznej widzę jako projekty finansowane z budżetu państwa, bo wśród NGO to ważny czynnik napędzający zaangażowanie o charakterze społecznym. Należy zacząć od podstawowych form cyfryzacji, czyli stworzenia stron internetowych, kont w mediach społecznościowych i zapewnienia nieograniczonego dostępu do internetu. Kolejne, bardziej zaawansowane projekty wymagają większego nakładu środków. Wówczas przedsiębiorstwa mogą pomyśleć o wdrożeniu systemów sklepów on-line lub zrzeszeniu kooperatyw. Środki na rozwój usług zdalnych pomagają także zmniejszyć szkody dla środowiska – tłumaczy Sebastian Pikl, członek zarządu Stowarzyszenia Społecznej Gospodarki w Słowenii ASSES.
Stowarzyszenie powstało na gruncie słoweńskiego Forum Przedsiębiorczości Społecznej utworzonego po wprowadzeniu ustawy o ekonomii społecznej w 2011 roku. Dziś ASSES to parasol, pod którym zrzeszają się organizacje. Główną misją jest łączenie, promocja i rozwój społeczny przedsiębiorstw opowiadających się za ekonomią społeczną oraz dążenie do poprawy ochrony środowiska i rozwijania eksperckiej wiedzy i umiejętności. ASSES służy jako centrum lokalne i organizacja regionalna z silnym naciskiem na współpracę krajową i międzynarodową. Pomaga także przedsiębiorcom zrytualizować, usystematyzować i zaplanować działania firmy, czyli przyjąć i wesprzeć je w procesie cyfryzacji. W tym celu stowarzyszenie planuje stworzyć strefę wsparcia i platformę create responsible.
– Przedsiębiorstwa ES niestety nie są w sieci widoczne. Jako jednostka nie mają silnej pozycji w świecie cyfrowym. Dlatego powinniśmy połączyć siły i wzmocnić nasze wpływy – wyjaśnia obecne trudności Pikl. W przyszłości ASSES chce uruchomić kanał edukacji cyfrowej dla przedsiębiorstw z Europy, zwłaszcza Środkowo-Wschodniej.
Słoweńskim przykładem wykorzystania internetu w ekonomii społecznej jest chociażby sklep ze zdrową żywnością i produktami zero waste „Zelone Jabolko”.
– Najpierw założyliśmy sklep internetowy, dwa lata później stacjonarny. Jednak odkąd wybuchła pandemia, to właśnie sprzedaż internetowa przynosi nam zyski – opowiada Tina Arnus, założycielka sklepu. Kolejny krok, o którym myśli, to przewoźny sklep na kółkach. Po uprzednim poinformowaniu klientów w mediach społecznościowych samochodowy sklep podróżowałby po całej Słowenii. Zainteresowani zakupem mogliby rezerwować on-line produkty i odbierać je prosto z samochodowego kramu. Do tego, aby projekt się udał, niezbędna jest zaawansowana komunikacja cyfrowa z klientami i trwała aktywność w internecie.
Polska – dobre praktyki
– W Polsce przedsiębiorstwa ekonomii społecznej to niewielki sektor, który obejmuje maksymalnie 2% osób zatrudnionych – opowiada Łukasz Komuda, ekonomista z Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Z jego obserwacji wynika, że próby cyfryzacji usług są na ogół spontaniczne, oddolne i prowadzone własnym sumptem.
– Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej po prostu nie są w stanie inwestować w nowoczesne, cyfrowe rozwiązania – podkreśla Komuda. ES w Polsce jest skupiona wokół branży gastronomicznej i opiekuńczej, a właśnie te sekcje bardzo ucierpiały w czasie pandemii. Ze względu na lockdown gastronomia niemal od roku odnotowuje ogromne straty. Usługi opiekuńcze, owszem, są w tym czasie potrzebne, ale żłobki czy domy pomocy społecznej odnotowały spadek przypływu podopiecznych, za to znacznie zwiększyły się koszty ich utrzymania. Wprawdzie niektóre firmy mogą liczyć na wsparcie tarczy pomocowej rządu, ale w większości przypadków ta pomoc pozwala jedynie na uzupełnienie niewielkiej części potrzeb. O dodatkowych inwestycjach w działalność internetową rzadko kto myśli.
Mimo trudności, które rzuca na działalność gospodarczą pandemia, w Polsce powstają pojedyncze, ale za to doskonale zaplanowane projekty oparte na zaawansowanych działaniach cyfrowych.
Projekt Coop Tech Hub to pierwsze w Polsce centrum technologii spółdzielczych prowadzone przez Spółdzielnię PLZ. Pomysł powstał w odpowiedzi na wyzwania związane z rozwojem gospodarki cyfrowej, takie jak powiększanie nierówności, cyfrowy nadzór i kontrola oraz monopolizacja rynku technologicznego. Działania programowe obejmują sieciowanie partnerów, edukację liderów i całych instytucji, strategiczne doradztwo w zakresie transformacji cyfrowej, a także własne badania i wdrażanie cyfrowych innowacji.
– Naszym celem jest tworzenie wspólnoty przez cyfrowy restart spółdzielczości. Działamy na rzecz globalnej pracy sektorowej i lokalnego wdrażania dobrych praktyk, służymy wsparciem biznesowym i technologicznym dla spółdzielczych i zrównoważonych inicjatyw. Oferujemy produkty technologiczne i usługi oparte na doświadczeniu interdyscyplinarnego zespołu, przeznaczone dla: samorządów, instytucji kultury, szkół i NGO, indywidualnych mieszkańców oraz biznesu – o projekcie opowiada Nina Jozefina Bąk. Obecnie pracuje nad stworzeniem cyfrowego centrum dla spółdzielni w całej Polsce. Coop Tech Hub planuje też stworzenie kilku aplikacji umożliwiających szybką, mobilną sprzedaż usług oraz automatycznych rezerwacji.
Jak światowa pandemia odbije się na procesie digitalizacji ekonomii społecznej? Raport SEEDING powstawał głównie przed wybuchem epidemii COVID-19 i podczas pierwszej fali epidemii, kiedy było jeszcze za wcześnie, aby opisać jej długoterminowy wpływ na poszczególne kraje. Mimo to autorzy na bieżąco modyfikowali program badawczy i sprawdzali obecne tempo i cechy cyfryzacji w prywatnych przedsiębiorstwach oraz związany z tym wpływ na zatrudnienie i warunki pracy. Przyglądali się polityce publicznej na szczeblach krajowych i wpływowi cyfryzacji na zatrudnienie partnerów społecznych lub organizacji pozarządowych. Badali środki przyjęte przez te organizacje w celu rozwiązania problemów cyfryzacji, takich jak klauzule w krajowych lub sektorowych układach zbiorowych, szkolenia, propozycje polityk, kampanie.
Agata Jankowska – redaktorka prowadząca portal Ekonomiaspoleczna.pl. Dziennikarka specjalizująca się w tekstach o tematyce społecznej. Wieloletnia autorka tygodnika Wprost, wcześniej związana z Przekrojem, publikowała również w Wysokich Obcasach oraz Elle.
