Określenia „przedsiębiorstwo społeczne” i „przedsiębiorczość społeczna” pojawiły się na Łotwie około 2009 roku. Dziewięć lat później, 1 kwietnia 2018 roku, weszła w życie ustawa o przedsiębiorczości społecznej, definiująca przedsiębiorstwo społeczne jako „spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością o specjalnym statusie przedsiębiorstwa społecznego”.
Aby uzyskać taki status, firma musi spełnić kilka kryteriów. Pierwsze z nich to zobowiązanie do posiadania pozytywnego celu społecznego jako głównego celu działalności, przy jednoczesnym ograniczeniu zysków wypłacanych właścicielom. Ponadto zyski muszą zostać ponownie zainwestowane w firmę lub w osiągnięcie celu społecznego. Przedsiębiorstwa społeczne widniejące w rejestrze Ministerstwa Opieki Społecznej mogą ubiegać się o dołączenie do programu grantowego ALTUM, aby otrzymać dodatkowe wsparcie finansowe. Mogą także starać się o ułatwienia natury prawnej, na przykład ulgi podatkowe. Firmy posiadające status przedsiębiorstwa społecznego są w 100% zwolnione z podatku dochodowego, jeżeli osiągany przez nie dochód jest ponownie inwestowany w funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Pracownicy lub osoby z grupy docelowej danego przedsiębiorstwa muszą uczestniczyć w jego zarządzaniu.
Przed wejściem w życie ustawy o przedsiębiorstwach społecznych organizacje stosowały różne formy prawne dla swojej działalności, zakładając stowarzyszenia, fundacje itp. Tego typu organizacje mogą obecnie działać jedynie jako przedsiębiorstwa społeczne, bowiem z prawnego punktu widzenia nie kwalifikują się do nadania im statusu przedsiębiorstwa społecznego. Przedsiębiorstwa niezarejestrowane jako społeczne nadal otrzymują wiele korzyści, na przykład ulgę w podatku dochodowym, jeżeli zyski są reinwestowane w działalność. Zgodnie z ustawą o podatku od towarów i usług podatek VAT nie ma zastosowania do usług świadczonych przez dostawców usług społecznych na Łotwie. Dotyczy to stowarzyszeń, fundacji i spółek z ograniczoną odpowiedzialnością mających status przedsiębiorstwa społecznego, a także tradycyjnych przedsiębiorstw świadczących opiekę społeczną, usługi w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz pomocy społecznej. Istnieją również ulgi w podatku od nieruchomości, o które ubiegać się mogą nie tylko przedsiębiorstwa z ograniczoną odpowiedzialnością mające status przedsiębiorstwa społecznego, lecz także stowarzyszenia i fundacje. Ponadto istnieją mechanizmy wsparcia promujące integrację osób z niepełnosprawnościami i obejmujące obniżone stawki składek na ubezpieczenie społeczne, a tym samym zmniejszające koszty pracy dla pracodawców zatrudniających takie osoby. Mechanizmy te mają zastosowanie w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością posiadających status przedsiębiorstwa społecznego, jak również w tradycyjnych przedsiębiorstwach.
Według raportu „Social Enterprises and their ecosystems country report of Latvia” autorstwa Lāsma Līcīte, na Łotwie działa około 200 przedsiębiorstw społecznych. Większość z nich jest stosunkowo nowa i powstała w ciągu ostatnich kilku (od trzech do siedmiu) lat. Przedsiębiorstwa społeczne zatrudniają zwykle nie więcej niż 10 pracowników na pełen etat, ale rozpiętość ich rocznych obrotów jest ogromna: od 2 tys. do 2 mln EUR.
Przedsiębiorstwa te działają w różnych sektorach, takich jak: usługi społeczne, produkcja towarów, usługi zdrowotne, sklepy charytatywne, ochrona środowiska, różnorodność kulturowa i dziedzictwo kulturowe, edukacja, integracja zawodowa, doradztwo, informacja i komunikacja.
Znaczna część przedsiębiorstw społecznych prowadzi działalność w sektorze usług (głównie społecznych i zdrowotnych), a nie w sektorze produkcyjnym. Przedsiębiorstwa społeczne mające status stowarzyszeń lub fundacji zajmują się promowaniem edukacji, doskonaleniem zawodowym, podnoszeniem kompetencji zawodowych, świadczeniem usług osobom nieposiadającym ochrony socjalnej, integracją takich osób w społeczeństwie oraz prowadzeniem działalności kulturalnej, artystycznej i muzycznej z grupami narażonymi na ryzyko wykluczenia społecznego. Wyżej wspomniany raport pokazuje również, że podejmowane są wysiłki mające na celu integrację grup wrażliwych społecznie, czyli osób z niepełnosprawnościami, byłych więźniów i osób w wieku przedemerytalnym, poprzez włączenie ich w tworzenie produktów wzorniczych.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że typowe przedsiębiorstwo społeczne zatrudnia od pięciu do dziesięciu pracowników w pełnym wymiarze godzin oraz osoby do pracy na część etatu, co oznacza, że pracownicy łączą swoje obowiązki, działając w różnych organizacjach jednocześnie. Drugą kluczową siłę roboczą w tych podmiotach stanowią wolontariusze.
Z badań wynika, że menedżerami stowarzyszeń i fundacji są głównie kobiety w wieku od 30 do 50 lat, podczas gdy większością przedsiębiorstw społecznych mających status działalności gospodarczej kierują mężczyźni w wieku od 40 do 60 lat – jednak trend ten się zmienia. Istnieją również przedsiębiorstwa społeczne aktywne w sektorze integracji zawodowej, które pracują głównie z osobami w trudnej sytuacji z grup społecznych obejmujących: samotne matki, osoby z niepełnosprawnościami (umysłowymi, fizycznymi, osoby niedowidzące itp.), osoby starsze, dzieci i młodzież, rodziców i nauczycieli, a także byłych więźniów i ich rodziny.
Przedsiębiorstwa społeczne są zlokalizowane głównie w największych miastach Łotwy: Rydze, Jurmali, Dyneburgu i Lipawie. Według Ministerstwa Opieki Społecznej Łotwy w 2018 roku około 57% przedsiębiorstw społecznych było zarejestrowanych w Rydze, stolicy Łotwy, a 14% w miastach położonych w jej okolicy. Jednak w innych regionach Łotwy także działają przedsiębiorstwa społeczne: ok. 10% z nich znajduje się w regionie Kurzeme, 8% w Zemgale, 6% w Vidzeme i 5% w Łatgalii. Większość przedsiębiorstw społecznych jest zlokalizowana w miastach, a nie na obszarach wiejskich.
Rozważając wyzwania stojące przed łotewskimi przedsiębiorstwami społecznymi, należy wziąć pod uwagę przede wszystkim finanse i luki rynkowe. Na polu finansowym przedsiębiorstwa społeczne borykają się z trudnościami podobnymi do tych, które napotykają tradycyjne firmy. Brak funduszy stanowi problem w momencie, gdy pojawia się konieczność finansowania swojego kapitału i działalności. Tę przeszkodę rozwiązuje się głównie poprzez inwestowanie kapitału własnego lub pożyczanie od rodziny i przyjaciół, ponieważ banki nie są skore do uruchamiania pożyczek dla początkujących przedsiębiorstw społecznych. Innym wyzwaniem w kontekście finansowania jest biurokracja, która utrudnia i stwarza przeszkody w uzyskaniu niezbędnych funduszy. Jest jednak kilka instytucji, które próbują obejść ten problem i umożliwić płynniejszą współpracę między przedsiębiorstwami społecznymi a prywatnymi inwestorami.
W kontekście luk rynkowych oczywiste jest, że przedsiębiorstwom społecznym brakuje perspektyw rozwoju, co wiąże się z brakiem umiejętności biznesowych pozwalających na wzrost i poszerzanie działalności. Jednym z istniejących już pomysłów na rozwiązanie tej kwestii jest akcelerator przedsiębiorczości społecznej New Door, który zapewnia szkolenia biznesowe osobom chcącym wdrażać inicjatywy społeczne.
New Door daje możliwość rozwoju biznesu społecznego i założenia firmy prowadzącej szkolenia i budowanie partnerstw. Jest miejscem, w którym przedsiębiorcy spotykają się ze szkoleniowcami z kraju i zagranicy, aby przy ich wsparciu doskonalić się i pracować nad rozwojem swoich projektów społecznych. Program akceleracyjny miał już pięć edycji i co roku przyciąga ponad 80 kandydatów. Do tej pory każda edycja kończyła się zatwierdzeniem 16–20 inicjatyw, których twórcy pomyślnie zakończyli program. Trwa on pięć miesięcy, podczas których uczestnicy uczą się podstaw ekonomii, rozwoju produktu, budowania marki, sprzedaży, pozyskiwania funduszy, marketingu i nabywają inne cenne umiejętności. Szkolenie składa się z czterech modułów, z których każdy trwa dwa dni robocze. Ich przeprowadzenie jest rozłożone na kilka miesięcy, co daje uczestnikom możliwość intensywnej pracy indywidualnej. Każdy uczestnik ma jednego lub więcej mentorów, którzy wspierają go i pomagają w trakcie całego procesu. Unikalną cechą tego programu akceleracyjnego jest to, że każdy pomysł może być przedstawiony w języku łotewskim, angielskim lub rosyjskim. W 2020 roku autor najlepszej prezentacji otrzymał nagrodę pieniężną od Ambasady Stanów Zjednoczonych Ameryki na dalszy rozwój swojego pomysłu na biznes. Ostatecznym celem programu jest opracowanie przez uczestników biznesplanu, szczegółowego planu działania na nadchodzący rok oraz planu perspektywicznego na najbliższe trzy lata. Wśród absolwentów programu są absolwenci, którzy uzyskali już status przedsiębiorstwa społecznego, na przykład kreatywna piekarnia „Ramala”, „Everyone Can”, „OWA Fashion” i inne.
W 2019 roku akcelerator przedsiębiorczości społecznej New Door został nominowany do nagrody Emerging Europe w kategorii „Inicjatywa przyjazna równości”. New Door zrealizował już kilka projektów współpracy z różnymi organizacjami społecznymi za granicą, w tym z partnerami z Ukrainy, z którymi w tym roku przeprowadził sesję wymiany doświadczeń i uczestniczył w międzynarodowej konferencji online. Ponadto New Door był zaangażowany w kilka projektów wymiany doświadczeń w dziedzinie przedsiębiorczości społecznej wspieranych przez Szwedzki Instytut, Nordycką Radę Ministrów i Ministerstwo Spraw Zagranicznych Republiki Łotewskiej. Jest również współzałożycielem Łotewskiego Stowarzyszenia Przedsiębiorczości Społecznej.
Kilka łotewskich przedsiębiorstw społecznych może pochwalić się niemałymi sukcesami. Największe z nich to Łotewskie Stowarzyszenie Samarytan (SAL), które powstało w 1992 roku, a obecnie zatrudnia ponad 700 pracowników i angażuje w swoje działania także dużą liczbę wolontariuszy. SAL jest dostawcą usług społecznych, pełni również funkcję placówki medyczno-edukacyjnej zapewniającej opiekę medyczną osobom z grup wykluczenia społecznego – seniorom, dzieciom zagrożonym wykluczeniem[AR3] , osobom z niepełnosprawnościami itp. Projekt SAL „Mobilna opieka w domu” został uznany za jedną z najlepszych europejskich inicjatyw w dziedzinie innowacji społecznych.
Inną przykładem sukcesu jest historia Wings of Hope, stowarzyszenia świadczącego usługi społeczne dla dorosłych i dzieci z niepełnosprawnościami funkcjonalnymi. Ta inicjatywa kładzie nacisk na integrację społeczną osób z niepełnosprawnościami, niezależnie od wieku i płci, jak również ich rodzin. Wings of Hope zatrudnia ponad 13 pracowników, wśród których są pracownicy socjalni, rehabilitant społeczny, terapeuta plastyczny i piaskowy oraz inni eksperci.
Kolejnym sukcesem akceleratora przedsiębiorczości społecznej New Door są absolwenci programu stojący za powstaniem „Ramali”. Ta kreatywna piekarnia umożliwia uczestniczenie w procesie pieczenia chleba, w medytacji, a jako wartość dodaną oferuje spędzanie czasu z przyjaciółmi i kolegami z pracy. Piekarnia ta została stworzona przez specjalistów z Centrum Kryzysowego dla rodzin z dziećmi, stąd pomysł na specjalne zajęcia z terapii chlebowej jako alternatywną formę pracy z dziećmi, dorosłymi i osobami ze specjalnymi potrzebami, które doświadczyły przemocy.
W ujęciu ogólnym skala przedsiębiorczości społecznej na Łotwie rośnie, a każdego roku wdrażanych jest coraz więcej społecznych inicjatyw biznesowych w tym obszarze.
* Artykuł został przygotowany na podstawie raportu dotyczącego łotewskich przedsiębiorstw społecznych i ich ekosystemów („Social Enterprises and their ecosystems country report of Latvia”):
